ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

(κατοικία … πολύ-κατοικία)

(κοινωνικές/ανθρώπινες αξίες)

«Η μεγάλη παράδοση χάθηκε και η νέα δεν έχει ακόμα φτιαχτεί»

                                                         

Charles Baudelaire

Κατοικία – μονο-κατοικία

Ο Le Corbusier, αναφέρεται στη φυσική απασχόληση κάθε κοινωνίας που πρώτο μέλημά της είναι να στεγάσει τους ανθρώπους της, να τους προφυλάξει από την κακοκαιρία και άλλους κινδύνους, αλλά κυρίως να τους διαμορφώσει συνθήκες ειρήνης και ενός σπιτικού, ενός καταφυγίου.

Το σπίτι εξελίσσεται όσο εξελίσσεται και ο άνθρωπος, όταν  μεταπηδά σε μια ανώτερη πολιτιστική βαθμίδα. Εγκαταλείπει τα σπήλαια, τις πρώτες πρόχειρες κατασκευές, τη νομαδική ζωή και η κατοικία είναι πια πραγματικότητα, γίνεται ο κοινωνικός πυρήνας και ο τόπος δράσης του. Σε μια οργανωμένη κοινωνία πια, επηρεάζεται και λειτουργεί συλλογικά. Απ’ αυτό το στάδιο της πρώτης οργανωμένης κοινωνίας, μέχρι τον 19^ο αιώνα το σπίτι είναι μια ενότητα, όπου εγκαθίσταται η λατρεία της οικογένειας, της φυλής κ.λπ. Σ’ αυτόν τον τρόπο ζωής για κάθε οικογένεια αντιστοιχεί μια κατοικία, μια αυτόνομη οντότητα που επηρεάζεται και ενσωματώνει στη μορφή της και την κατασκευή της τις κοινωνικές, πολιτιστικές και τεχνολογικές αξίες που κυριαρχούν σε κάθε εποχή.

Παράδειγμα τον 5^ο αιώνα, όπου η έννοια «πόλις», υπηρετεί αξίες όπως δημόσια ζωή, συμμετοχή στα κοινά, η κατοικία είναι ταπεινή ανεξάρτητα της οικονομικής κατάστασης ή της κοινωνικής αναγνώρισης του ιδιοκτήτη, γιατί δίνεται έμφαση στη δημόσια ζωή και κατ’ επέκταση στα δημόσια κτήρια.                                                 

Χαρακτηριστικά ο Δημοσθένης αναφέρει πως ενώ χτίζανε δημόσια κτήρια λαμπρά που ομόρφαιναν την πόλη αντίθετα στον ιδιωτικό τομέα ήταν τόσο σώφρονες και τηρούσαν τόσο αυστηρά το ήθος του πολιτεύματος (της δημοκρατίας), ώστε το σπίτι του Μιλτιάδη, του Αριστείδη και των άλλων ένδοξων ανδρών, κατά τίποτα δεν ήταν λαμπρότερο από το σπίτι του γείτονα¹.

Τον 4^ο αιώνα όμως, η έννοια «πόλις» αρχίζει να αμφισβητείται, παύει να είναι αυτονόητη και δεν είναι αποδεκτή από όλους. Ο περιπατητικός διάλογος και οι συναντήσεις στην αγορά ελαττώνονται καθώς πολλοί αγοράζουν βιβλία και δημιουργούνται ιδιωτικές βιβλιοθήκες. Ο άνθρωπος αναζητά μια πιο ήρεμη ζωή, μακριά από τον θόρυβο της αγοράς. Η δημόσια ζωή μπαίνει μέσα στην κατοικία η οποία εξευγενίζεται, αρχίζει να αντικατοπτρίζει τα αισθήματα και τις επιθυμίες των ανθρώπων της εποχής και στο εσωτερικό της παίρνει τη μορφή της δημόσιας ζωής, ενώ αντίθετα εξωτερικά παραμένει ταπεινή.

  Εσωτερικά, δημιουργείται το περιστύλιο ως ένα μορφολογικά αυτοδύναμος χώρος, που αποτελεί το κέντρο της κατοικίας ενώ οι συζητήσεις γίνονται τώρα πια στον ανδρώνα. Η πολυχρωμία γνώρισμα αρχικά μόνο της μεγάλης αρχιτεκτονικής και η πλαστική, μέσα από την παρουσία γλυπτών, μπαίνουν μέσα στο σπίτι και συμβάλλουν κι αυτά στον εξευγενισμό του σπιτιού. Παράδειγμα, οι ερμαϊκές στήλες που ενώ ήταν στημένες στα ιερά, στους δημόσιους χώρους ή μπροστά στις πόρτες των σπιτιών, τώρα στήνονται και μέσα στο σπίτι, παραμένοντας όμως και εδώ αντικείμενο λατρείας.

Αυτή είναι ίσως, η πρώτη φορά όπου η έννοια της δημόσιας ζωής αλλάζει και εισέρχεται μέσα στο σπίτι. Το σπίτι αποκτά άλλη μορφή, και υποδέχεται τον άνθρωπο, όχι μόνο για να κοιμηθεί ή να φάει αλλά και για να συζητήσει, να διαβάσει, να φέρει μέσα στην κατοικία μια «δημόσια ζωή». Όλες οι μετέπειτα κατοικίες, εξακολουθούν να βασίζονται περίπου στα ίδια χαρακτηριστικά. Δηλαδή, κάθε κατοικία είναι μια αυτόνομη οντότητα, μια για κάθε οικογένεια, που στεγάζει τις αξίες της κάθε οικογένειας και αυτό φαίνεται πολλές φορές και στις όψεις τους, στις οποίες μπορούμε ακόμα να διακρίνουμε διάφορα οικόσημα στις εισόδους, διαφορετικά χρώματα ή κάποια διαφορετικά διακοσμητικά χαρακτηριστικά.   

Στην μονο-κατοικία, προβάλλεται η διαφορά της κάθε οικογένειας και αυτό δεν  έχει  να   κάνει  μόνο  με λειτουργικές ανάγκες, που είναι διαφορετικές από οικογένεια σε οικογένεια, αλλά έγκειται στην ποιότητα, που αντικατοπτρίζει την κοινωνική θέση της οικογένειας στην κοινότητα. Αποκορύφωμα αυτής της τάσης είναι η Ρωμαϊκή βίλλα. Η ίδια λογική συνεχίστηκε και στη Μεσαιωνική πόλη όπου η βίλλα αντικαθίσταται από το κάστρο του φεουδάρχη, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος ζει σε μικρές κατοικίες εντός του τοίχους των πόλεων.

Πολύ-κατοικία

Η μεγάλη αλλαγή στην κατοικία επέρχεται την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, η οποία φέρνει μια νέα έννοια και έναν νέο τρόπο κατοίκησης. Οι πόλεις αρχίζουν να μετασχηματίζονται, μαζί τους και οι κατοικίες και έτσι αρχίζουν να διαμορφώνονται και οι συνειδήσεις. Οι νέες απαιτήσεις (εργατικές κατοικίες, συγκεντρωτισμός, τεχνολογία…) εκφράζουν έναν νέο τρόπο ζωής και από το ένα σπίτι,  το  νέο  σπίτι-μοντέλο  για μεγάλο αριθμό ατόμων είναι γεγονός. Η λέξη πολύ-κατοικία παίρνει μορφή για να στεγάσει πολλούς ανθρώπους με τις στοιχειώδεις και απαραίτητες ανέσεις που είχαν το παλάτι, το κάστρο, η βίλλα.

Η μοντέρνα αυτή κατοίκηση αρχίζει να διαφαίνεται τον 19^ο αιώνα, σε μια κοινωνία που μετασχηματίζεται και επιχειρεί να σταθεροποιηθεί. Ο φιλόσοφος Walter Benjamin την εποχή εκείνη θα γράψει για τον νέο τρόπο κατοίκησης πως όλα αυτά τα προϊόντα έχουν την πρόθεση να εμφανιστούν ως εμπορεύματα. Αλλά αμφιβάλουν ακόμα στο κατώφλι². Υπάρχει ένας δισταγμός της συνύπαρξης του παλιού με το νέο, που δίνει την ευκαιρία για πολλαπλές προτάσεις. Συγκεκριμένα, το 1867, μιλώντας για την εργατική κατοικία, θα γίνει μια πρώτη προσπάθεια περιγραφής των δύο μορφών κατοίκησης. Το μικρό σπίτι, που περιλαμβάνει ένα μόνο διαμέρισμα, για ένα άτομο ή μια οικογένεια και είναι τελείως ανεξάρτητο, με απόλυτη αυτονομία και το μεγάλο κτήριο, με τα πολλά διαμερίσματα για να εξυπηρετούν πολλές οικογένειες. Λόγω των νέων αναγκών, το ενδιαφέρον αυτών τον κτηρίων έγκειται στο ότι έχουν τη δυνατότητα στο εσωτερικό τους να παραχθούν διαφορετικές εναλλακτικές διευθετήσεις και διατάξεις, ανάλογα με τις συνθήκες και τα δεδομένα. Τώρα πια η κατοικία μετατρέπεται σε πολύ-κατοικία που χωρίζεται σε δια-μερίσματα, σε επιμέρους δωμάτια όπου ο καθένας θα βρει τον χώρο που του ταιριάζει. Μέσα από αυτή τη μορφή, η σημασία της κατοίκησης αλλάζει και συνοδεύεται από τον απόλυτο απομονωτισμό της κάθε οικογένειας. Αυτός ο απομονωμένος μικρόκοσμος προϋπέθετε και μια νέα νοοτροπία ζωής.

Αυτή η άποψη της μοντέρνας κατοικίας, γεννήθηκε στη Δύση και εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Ενώ η έννοια της κατοικίας στηρίζεται στην διαφορετικότητα, αφού κάθε άνθρωπος έχει διαφορετικές υλικές και ψυχικές ανάγκες, στην πολυκατοικία, αυτή η διαφορετικότητα εξαφανίζεται. Σύμπτωμα κι αυτό, μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, που θέλει το άτομο να ζει σε μια ομοιογενοποίηση χάνοντας την ταυτότητά του. Η πολύ-κατοικία έφερε το δια-μέρισμα και αυτό, τον δια-μελισμό της μεγάλης παραδοσιακής οικογένειας και του ατόμου. 

1.       βλ. Έλενα Walter-Καρύδη, ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΠΙΤΙ, σελ.1

2.       βλ. Α. Βρυχέα, ΚΑΤΟΙΚΙΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΙΑ, σελ.70