ΧΡΟΝΟΣ – ΧΩΡΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΣ

«Ο ΧΡΟΝΟΣ και ο ΤΟΠΟΣ (που είναι ο χώρος)

Το ΧΤΕΣ και το ΣΗΜΕΡΑ και το ΑΥΡΙΟ.

Η ΦΥΣΗ και η ΤΕΧΝΙΚΗ.

ΤΟ ΕΙΜΑΙ και το ΕΙΜΑΣΤΕ

Το ΕΓΩ και το ΕΜΕΙΣ»

                                                Άρης Κωνσταντινίδης

Η μεγάλη αγωνία του ανθρώπου είναι ο χρόνος και ό, τι κάνει σκοπό έχει να τον αναιρέσει, να δημιουργήσει εκείνες τις προϋποθέσεις ώστε ο χρόνος να χάσει την πραγματική του υπόσταση, να πάψει να είναι μετρήσιμος, πραγματικός και να γίνει αιώνιος.

Επειδή ο χρόνος δεν είναι πραγματικός, ο άνθρωπος τον κάνει πραγματικό (τον φέρνει στα μέτρα του) συλλαμβάνοντάς τον μεταξύ μιας αρχής και ενός  τέλους, θέτοντάς του δηλαδή κάποια όρια. Κάθε όριο είναι μια αρχή, ένα νέο ξεκίνημα, μια γέννηση και άρα, μια κατάκτηση της αιωνιότητας. Αυτά τα όρια κατακτώνται μέσω κάποιων επιτυχημένων συμβάντων ή μέσω κάποιων αντανακλάσεων της μνήμης, δηλαδή μέσω κάποιων επιστροφών (στο παρελθόν).

Ένα επιτυχημένο συμβάν (ένα ξεκίνημα) ή μια αντανάκλαση της μνήμης (μια επιστροφή) είναι μια τομή στη ροή του χρόνου και αποτελεί σημείο αναφοράς. Μπορεί να υπάρξει άνθρωπος χωρίς μνήμη ή χωρίς γέννηση;

Αν ο άνθρωπος λοιπόν, συλλαμβάνει τον πραγματικό χρόνο εντός κάποιων ορίων και τον αναιρεί μέσω κάποιων συμβάντων ή επιστροφών, ανάλογα, μπορούμε να πούμε πως πράττει και μέσω της αρχιτεκτονικής.

Ο χώρος κι αυτός όντας άπειρος, ο άνθρωπος τον συλλαμβάνει  μόνο εντός κάποιων ορίων και ταυτόχρονα τον μετασχηματίζει με την παρουσία, εντός του, κάποιων πραγμάτων. Μόλις τοποθετήσουμε ένα αντικείμενο, τότε αυτό, γίνεται σημείο αναφοράς και ο χώρος μετατρέπεται σε τόπο. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να φανταστούμε πως βρισκόμαστε στη μέση της ερήμου. Βρισκόμενοι εκεί, δεν είμαστε πουθενά, γιατί δεν υπάρχει σημείο αναφοράς. Αν κάποιος τοποθετήσει μπροστά μας ένα σπίτι, τότε, το μέρος όπου θα βρεθεί το σπίτι, γίνεται τόπος. Εξάλλου η λέξη «τοπο-θετώ», σημαίνει πως θέτω σε έναν τόπο.

Συνεπώς, οι χώροι αντλούν την ουσία τους από τους τόπους, δηλαδή από την παρουσία πραγμάτων ή αντικειμένων. Άρα η ουσία αυτών των τόπων εδραιώνεται στα πράγματα.

Ανάλογα μπορούμε να μιλήσουμε για τον χώρο του σπιτιού, αν το δούμε κι αυτό ως μια μικρογραφία του κόσμου. Αν φανταστούμε πως κάθε δωμάτιο είναι ένας χώρος, αυτό που θα τον έκανε τόπο είναι η παρουσία κάποιων αντικειμένων. Παράδειγμα ένα άδειο δωμάτιο είναι ένας κενός χώρος, αν όμως τοποθετήσουμε εκεί ένα κρεβάτι, αυτός ο χώρος αυτόματα αποκτά υπόσταση και μετατρέπεται σε υπνοδωμάτιο.  Τα αντικείμενα μετατρέπουν έναν χώρο με όρια (τοίχους), σε τόπους (δωμάτια). Σ’ αυτόν τον χώρο ο τοίχος, ως όριο, συμβολίζει και αυτός τον χρόνο αφού αποτελεί την αφετηρία για τη μετάβαση σε έναν νέο τόπο και τα δωμάτια συμβολίζουν τους τόπους όπου θα συντελεστούν εκείνα τα περιστατικά, μέσω των οποίων ο άνθρωπος θα συλλάβει έναν άλλο χρόνο. Κάθε μέρος του σπιτιού θα μας δημιουργεί εκείνους τους τόπους των δικών μας προσωπικών ταξιδιών.

Ο M. Heidegger εξετάζοντας τον μικρό, κλειστό χώρο μιας υδρίας, λέει πως αυτό που κάνει το δοχείο ένα πράγμα, δεν κατοικεί καθόλου μέσα στην ύλη που το συγκροτεί, την ύλη από την οποία συνίσταται, αλλά μέσα στο κενό που περιέχει. Ανάλογα, τον χώρο της κατοικίας, αυτό που τον κάνει σπίτι είναι, τα αντικείμενα, τα υλικά διαμόρφωσης των ορίων, και οι αισθήσεις του ανθρώπου που θα γεμίσουν το εσωτερικό του. Είναι η σχέση ύλης και πνεύματος που θα πρέπει να συνταιριαστούν.

Λόγω της βιωματικής σχέσης που αναπτύσσεται ανάμεσα στον άνθρωπο και τα αντικείμενα, ο χώρος του σπιτιού θα    αποκτήσει νόημα.  Αυτό που έχει σημασία, δεν είναι μόνο η φυσική εικόνα των πραγμάτων αλλά το ριζικό τους και το ίχνος της ιστορίας τους¹ και κάθε αντικείμενο μέσα στο σπίτι διηγείται μια ιστορία, ανακαλεί τη μνήμη του ανθρώπου και καταφέρνει να σπάσει την επανάληψη και την αδράνεια του χρόνου.

       Ο Bachelard αναλύει τις βαθιές μας σχέσεις με τα αντικείμενα της καθημερινής ζωής, στο κείμενο με τίτλο «Συρτάρια, σεντούκια και ερμάρια» όπου γράφει για τις κρύπτες αυτές των μυστικών και των αντικειμένων, που μέσα από τη σκοτεινιά και την κλειστότητά τους αποδεικνύουν ότι η φαντασία είναι πιο δυνατή από τη ζωή. Μάθημα αρχιτεκτονικής, για μια αναγνώριση του χώρου, που δεν είναι μετρήσιμη με τα εργαλεία της δικής μας δουλειάς, μάθημα σύνθεσης για τη δύναμη του κρυφού, σε έναν κόσμο όπου όλα «εκτίθενται» και είναι προφανή. Πολύ συχνά διαπιστώνουμε την αποτυχία του σχεδιασμού, όταν αγνοήσουμε τους ισχυρούς δεσμούς των κατοίκων με τα αντικείμενα που φέρουν μαζί τους στο καινούργιο τους σπίτι².

Η δουλειά του αρχιτέκτονα περιέχει τον χρόνο και ο Δημήτρης Πικιώνης, το ξέρει καλά. Στη  διαμόρφωση του χώρου του λόφου του Φιλοπάππου δημιουργεί μια διαδρομή χρησιμοποιώντας υλικά από κατεδαφισμένα νεοκλασικά σπίτια που ήταν στις μάντρες παραπεταμένα. Αυτά πρότεινε να  χρησιμοποιήσουν στη διαμόρφωση του λόφου του Φιλοπάππου, με αποτέλεσμα σήμερα, περπατώντας σ’ αυτή τη διαδρομή, βλέπεις το μάρμαρο και αυτό  σε πάει πίσω, ξαφνικά σαν μέσα από μια έκρηξη βρίσκεσαι στον 19^ο αιώνα και ίσως ακόμα πιο πίσω στην αρχαιότητα και πάλι ξαφνικά, βλέπεις ένα κομμάτι από μπετόν που βρίσκεται κι αυτό εδώ και επιστρέφεις στο σήμερα.

Αυτά τα ίχνη στους χώρους, ανασυνθέτουν τον χρόνο, ανακαλούν τη μνήμη και μας κάνουν να ονειρευόμαστε. Στην κατοικία, όλες αυτές οι ζωές ανθρώπων και αντικειμένων, αυτή η μορφή ιστορίας, είναι τα ίχνη του χρόνου που της προσδίδουν ομορφιά και μια αναντικατάστατη φόρτιση από μνήμες που διατηρούν την αίσθηση της συνέχειας της ύπαρξής μας. Τα έργα αυτά δεν περιορίζονται στο εξωτερικό περίβλημα, αλλά δημιουργούν, όπως κάθε πραγματικό ποιητικό έργο, έναν δικό τους κόσμο, ένα μικρό σύμπαν που μεταφέρει τον άνθρωπο σε άλλους τόπους, βιώνοντας εμπειρίες εκτός της πραγματικότητας.

Η γεωμετρία των αισθήσεων και των αισθημάτων που πηγάζει από τη μνήμη, μεταλλάσει τα πάντα και μπορεί να δει τον κτισμένο χώρο και τα στοιχεία του αυτόνομα και διαπερατά. Όταν το ανθρώπινο σώμα και η ανθρώπινη ψυχή εισβάλλουν μέσα στο σπίτι τα πάντα αναιρούνται, το σπίτι χάνει τις πραγματικές του διαστάσεις και γίνεται ένας ιδεατός χώρος που βρίσκεται μέσα στον άνθρωπο που τον κατοικεί.

        Αυτή η σύζευξη χώρου, χρόνου και πνεύματος, που μας γοητεύει στην ποίηση και τη λογοτεχνία, είναι ο χρόνος που ξυπνάει την ύλη και δίνει ζωή στις κοιμισμένες ιδιότητες των πραγμάτων.

        Αυτό που εκλείπει από τους χώρους της καθημερινής ζωής, από τα σπίτια μας είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που κάνουν έναν χώρο ποιητικό, που παρακινούν τη φαντασία και πλουτίζουν τη μνήμη. Ποια είναι όμως εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα μεταμορφώσουν τον χώρο της κατοικίας σε κάλυκα ευαισθησίας, πηγή αναμνήσεων και ανεξάντλητη δύναμη δημιουργικότητας;

Σίγουρα, αυτά τα χαρακτηριστικά δεν θα τα βρούμε στην πολυτέλεια και την επιδεικτική χλιδή με σκοπό την επιφανειακή προβολή και επιδεικτική παρουσία, ούτε στις κάλπικες αντιγραφές της όποιας αρχιτεκτονικής, μοντέρνας, ξένης ή παραδοσιακής. Τα ποιητικά χαρακτηριστικά της κατοικίας θα τα βρούμε στα σπίτια που έχουν σχεδιαστεί, κατασκευαστεί και κατοικηθεί με το ποιητικό δυναμικό της ονειροπόλησης...                                       

 

1.       βλ. M. Proust, ΟΙ ΕΠΤΑ ΛΑΜΠΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

2.       βλ. Σουζάνα Αντωνακάκη, Τα δάκρυα των πραγμάτων, εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 6/10/1999